انواع حجامت
- حجامت خشك ( بادكشي ) :Dry cupping
2- حجامت تر : Wet cupping
حجامت خشك : نوعي حجامت است كه در آن خوني از بدن خارج نمي شود ، بلكه تنها عمل مكش ( Suction) روي پوست انجام مي شود . حجامت خشك خود بر دو قسم است :
الف : سرد و خشك ـ ب ـ گرم و خشك
حجامت گرم و خشك در فرهنگ عامه اصطلاحاً به كوزه يا ليوان گذاري معروف مي باشد . حجامت خشك در نقاط مختلفي از بدن انجام مي شود و در درمان بسياري از دردها و بيماريها نقش موثري دارد . اينگونه از حجامت موجب انبساط عروق و رفع انسداد آنها و تحريك ديواره مويرگها مي شود و در افزايش توان سيستم ايمني بدن نقش مهمي دارد .
حجامت تر : اين نوع از حجامت با خارج نمودن مقداري از خون بيمار همراه مي باشد . مواضع توصيه شده جهت انجام حجامت تر در مكاتب مختلف طب سنتي متفاوت مي باشد . اما در طب اسلامي مواضع زير بيشتر تاكيد شده است .
1- حجامت عام : بين دو كتف ، حدود مهره هاي سوم و چهارم سينه اي T3 و T4 انجام مي شود و در احاديث و روايات با عنوان (( حجامت منافع )) نام برده شده است .
2- حجامت سر : محل اين حجامت يك وجب شخص حجامت شونده از نوك بيني تا فرق سر مي باشد . اين گونه از حجامت با تكنيك خاصي انجام مي شود و در روايات با عنوان (( حجامت نجات بخش )) نام داده شده است .
3- حجامت كمر يا چمابند : اين حجامت در گودي كمر ، حدود مهره S1 انجام مي شود و از آن در روايات با نام (( حجامت رهاننده )) ياد شده است .
امام صادق ( ع ) فرمودند : رسول خدا ( ص ) در سه نقطه حجامت مي فرمود : سر ، بين دو كتف و كمر
4- حجامت ساقها : در يك وجب بالاتر از قوزك ، پشت دو ساق انجام مي شود .
5- حجامت نقره : در گودي گردن انجام مي شود و مختص اطفال مي باشد . انجام اين گونه از حجامت براي بزرگسالان به علت احتمال ايجاد فراموشي نهي شده است .
6- حجامت چانه
7- حجامت پشت گوش
8- حجامت موضعي : بر اساس تشخيص پزشك و نوعي بيماري در موضع خاصي انجام مي شود . از جمله حجامت روي كفلها ، اطراف مقعد ، روي رانها ، حجامت كليه ، قاعده ريه ، حجامت كبد . .....
9- حجامت خورشيدي : در واقع همان حجامت عام است ، با اين تفاوت كه براي آماده نمودن بيمار و هدايت خون به موضع حجامت ، قبل از انجام حجامت تر ، اطراف موضع حجامت با بادكش لغزان تحريك شده و سپس حجامت انجام مي شود .
توجه : براي آماده سازي بهتر موضع حجامت ـ جهت حصول نتيجه بهتر از حجامت نوعي خشك يا تر ـ مي توان موضع حجامت را با روغن زيتون ، روغن سياهدانه و يا گل بنفشه چرب نمود .
روش انجام حجامت
پس از معاينه دقيق فرد توسط پزشك ، در صورتيكه انجام حجامت براي وي لازم و نافع تشخيص داده شود . فرد به حالت چهار زانو روي تخت مي نشيند ( البته برخي معتقدند حجامت سر به صورت خوابيده و حجامت ساق ها به صورت ايستاده بايد انجام شود )
سپس پزشك محل انجام حجامت را با بتادين و يا الكل ضد عفوني نموده و يك ليوان يك بار مصرف ـ مخصوص حجامت ـ را بر موضع حجامت قرار مي دهد . آنگاه با دستگاه مكش ، هواي درون ليوان تخليه مي شود . خلاء ايجاد شده در ليوان و وجود فشار هواي محيط سبب كشيده شدن پوست بيمار به داخل ليوان مي شود و ليوان در محل خود ثابت و مستحكم مي شود . ( مقدار مناسب براي كشيدن شدن پوست به درون ظرف مكش به ميزان 1 تا 5/1 سانتي متر از بالاترين حد گنبد پوست مكيده شده تا لبه ظرف مكش است . )
عمل بادكشي به مدت 3 تا 5 دقيقه بر سطح پوست ادامه مي يابد . اين عمل علاوه بر ايجاد احتقان و التهاب در موضع ، باعث تجمع مواد سبك خون مويرگي در موضع حجامت مي شود .
در ادامه پزشك معالج ليوان را از موضع حجامت جدانموده و با يك تيغ يكبار مصرف استريل جراحي چند خراش پوستي سطحي به عمق نيم تا يك ميلي متر به صورت مايل در موضع حجامت ايجاد مي نمايد . سپس مجدداً ليوان مخصوص حجامت در موضع حجامت گذاشته مي شود و خون توسط بادكش به ليوان حجامت مكيده مي شود .
عمل تخليه و بادكش 3 تا 5 مرتبه و هر بار به مدت 3 تا 5 دقيقه انجام مي پذيرد . لذا عمل حجامت به طور متوسط بين 15 تا 20 دقيقه به طول مي انجامد .
در مجموع مراحلِ انجام حجامت ، حداكثر 50 تا 75 ميلي ليتر خون از بدن شخص خارج مي شود . ( البته در حجامت سر ، كمر و ساقها معمولاً مقدار خون خارج شده كمتر است ) لازم به ذكر است بدن انسان قادر است در مدت زمان بسيار كوتاهي اين مقدار خون را بازسازي و جايگزين نمايد .
پزشك سپس موضع حجامت را پاكسازي نموده و با گازاستريل پانسمان مي نمايد.
در اينجا ذكر چند نكته ضروري به نظر مي رسد .
- عمل بادكشي در حجامت موجب بي حسي نسبي موضع مي شود . لذا حجامت تقريباً بدون درد مي باشد .
- به دليل سطحي بودن خراشها ، پس از پانسمان نمودن ، موضع حجامت دچار خونريزي مجدد نمي شود . در بيش از يكصد هزار مورد حجامت انجام شده در شعب موسسه تحقيقات حجامت ايران حتي يك مورد خونريزي و عفونت موضع حجامت گزارش نشده است .
- در سطح پوست بدن انسان ، خطوطي فرضي موسوم به (( خطوط لانگر)) وجود دارد كه اگر برشهاي پوستي با زاويه اي خاص و به موازات اين خطوط انجام شود ، اثر بسيار كمي از برش بر پوست باقي مي ماند . با رعايت اين اصل و ايجاد خراش با زواياي خاص ، حداكثر پس از يكماه ( با توجه به وضعيت پوست بيمار) از انجام حجامت ، هيچ اثري در موضع حجامت باقي نمي ماند .
روش انجام حجامت خشک
در روش حجامت گرم وخشک روش بادکش گذاری حتما به شيوه خلائ کرمايی انجام می گيرد (با گذاشتن پنبه در حين سوختن در ته ليوان وگذاشتن ليوان بلافاصله در موضع ).
آداب حجامت
از آنجا كه حجامت از جمله توصيه هاي ديني است ، لذا مانند بسياري ديگر از آداب مذهبي جهت دستيابي به نتيجه بهتر مستلزم رعايت آداب و اصولي مي باشد كه در زير به گوشه اي از آنها اشاره مي نماييم .
1- حجامت رو به قبله و به صورت چهار زانو انجام شود .
2- حجامت كننده و حجامت شونده با وضو باشند و حجامت را با نام خداوند آغاز كنند .
3- قبل از شروع حجامت حتماً آيه الكرسي تلاوت شود .
4- دعاي شريفي كه در خصوص حجامت از امام علي بن موسي الرضا (ع) وارد شده است . خوانده شود .
5- ذكر صلوات به هنگام حجامت فراموش نشود .
6- در صورت امكان حجامت در روزها و زمانهاي توصيه شده انجام شود .
7- پزشك و بيمار هر دو به اين نكته توجه داشته باشند كه پزشك و عمل حجامت هر دو تنها وسيله اي براي شفاي بيماري است . مسلماً شفاي هر بيماري تنها به خواست و اراده خداوند متعالي انجام پذير مي باشد " هوالشافي"
8- بعد از انجام حجامت به فرد حجامت شونده تبريك گفته شود .
9- قبل و بعد از حجامت خوردن انار توصيه شده است . همچنين براي جبران ضعف احتمالي ، نوشيدن شربتي از عسل در پس حجامت توصيه شده است .
10- حداقل تا 12 ساعت پس از انجام حجامت جهت جلوگيري از عفونت زخم ، استحمام ممنوع مي باشد .
11- تا حدود 12 ساعت پس از انجام حجامت بايد از خوردن ترشي ، نمك و لبنيات پرهيز نمود
12- قبل از انجام حجامت حتماً عينك از روي چشم برداشته شود .
13- نگاه كردن به خون اول حجامت ـ بر طبق احاديث ـ مستحب و باعث روشني و جلاي چشم مي شود .
14- حجامت خانمها در دوران قاعدگي و به خصوص در اواخر اين دوره ممنوع مي باشد .
15- تا 12 ساعت قبل و بعد از حجامت نزديگي صورت نگيرد .
سن مناسب براي انجام حجامت
در طب سنتي ، برخي حكما ـ از قبيل بوعلي سينا و جرجاني ـ حجامت را از 2 تا 60 سالگي تجويز نموده اند . اما در طب اسلامي شروع حجامت جهت پيشگيري، از 4 ماهگي تجويز شده است . در حديثي از پيامبر اكرم ( ص ) كه در كتب گوناگون ـ از جمله استبصار جلد 1 صفحه 84 ـ وارد شده است ، ايشان به حجامت نقره در اطفال بالاي چهار ماه به فاصله هر ماه يكبار توصيه نموده اند و آثار فراواني براي آن ذكر نموده اند . ( البته فرمايش رسول اكرم (ص) در شرايط ايده آل مي باشد )
همچنين در روايات اسلامي حديثي مبني بر عدم انجام حجامت در افراد كهنسال مشاهده نشده است . به عبارت ديگر حجامت محدوديت سني ندارد .
حضرت امام رضا ( ع ) در رساله ذهبيه حجامت را در بالغين متناسب با سن فد تجويز نموده اند . مثلاً حجامت براي فرد 40 ساله هر 40 روز يكمرتبه و براي فرد 60 ساله هر 60 روز يك بار تجويز شده است .
تذكر 1 : اين فواصل براي پيشگيري از بيماريها توسط حجامت مي باشد و فواصل مناسب جهت حجامت فرد بيمار بايد توسط پزشك معالج تجويز شود .
تذكر 2 : به تجربه ثابت شده است كه حجامت در اطفال و كودكان موجب افزايش رشد قد و وزن ، رفع لاغري ، بي اشتهايي ، ضعف ، تقويت سيستم ايمني و دفاعي و بالاخره كاهش اختلالات رفتاري و بيقراري و پرخاشگري در ايشان مي شود .
تذكر 3 : در كتب طب سنتي ، جهت درمان زردي ( يرقان فيزيولوژيك ) چند خراش كوچك سطحي در لبه و پشت لاله گوش نوزاد تجويز شده است .
تذكر 4 : در گذشته حجامت نقش واكسيناسيون فعلي را براي كودكان داشته است و مقاومت آنها در برابر بيماريها توسط حجامت زياد مي شده است .
مثلاً رازي در كتاب (( الجدري و الحصبه )) از حجامت جهت واكسيناسيون افراد زير 14 سال در برابر آبله نام برده است .
عده اي نيز معتقدند حجامت در سنين بلوغ موجب كاهش پرخاشگري و ساير عوارض بلوغ مي شود .
ايام مناسب جهت حجامت
زمان مناسب جهت انجام حجامت را از سه بُعد بررسي مي نماييم .
- در طي سال چه فصول و ماه هايي براي حجامت مناسب تر است ؟
- در هر ماه چه روزهايي براي حجامت مناسب است ؟
- در هر روز چه ساعتي جهت انجام حجامت مناسب تر است ؟
امام رضا ( ع ) : فصل بهار روح زمان هاست و در اين فصل خون به هيجان در مي آيد . لذا از فصد و حجامت در اين فصل استفاده كن .
امام صادق ( ع) حجامت كردن در ثلث اول فروردين ماه ( آذر ماه رومي ) باعث صحت يك سال از بيماري هاست به اذن خداوند متعال
در احاديث ائمه معصومين عليه السلام به خصوص امام رضا ( ع) از حجامت در ماه كانون اول رومي ( دي ماه ) نهي شده است .
به طور كلي به ترتيب فصول بهار ـ پاييز ـ تابستان و زمستان جهت انجام حجامت توصيه شده اند
- البته بيان اين ترتيب بدين معني نيست كه حجامت در فصول زمستان بي فايده مي باشد . بلكه مويد تاثير بهتر حجامت در ترتيب عنوان شده مي باشد و چه بسا با تشخيص پزشك ، حجامت حتي در دي ماه نيز در راستاي درمان بيمار لازم تشخيص داده شده و تجويز شود . در اين صورت نبايد صدقه دادن ، تلاوت آيه الكرسي و صلوات فرستادن را از خاطر برد .
- اما حجامت در چه روزهايي بيشتر توصيه شده است ؟
- تاثير جاذبه ماه و خورشيد بر روي جانداران از ديرباز مورد توجه دانشمندان و حكما بوده است . در برخي احاديث نيز بر حجامت در ايام پر فشار ماه كه جاذبه و خورشيد در حداكثر ميزان است تاكيد شده است.
- جاذبه ماه و خورشيد همچنان كه بر آب دريا تاثير دارد و باعث جزر و مد آب ميشود همچنين بر تركيبات موجود در خون انسان نيز موثر مي باشد . و امروزه اين مسئله كاملاً به اثبات رسيده است .
امام رضا (ع) : خون در افزايش هلال ماه افزايش مي يابد و در كاهش هلال كاهش مي يابد .
رسول اكرم(ص) : هر كس روز سه شنبه هفدهم يا نوزدهم يا بيست و يكم ماه قمري حجامت كند ، شفاي بيماري يكسال او خواهد بود .
در روايت ديگري هفتم ماه حزيران رومي ( تيرماه ) براي حجامت توصيه شده است .
با توجه به روايات مختلف و متعدد ، حجامت در روزهاي هفتم ، چهاردهم ، هفدهم ، نوزدهم ، و بيست و يكم ماه قمري به عنوان بهترين روزها تاكيد شده است .
با توجه به روايات مختلف و تطبيق آن با تاثير جاذبه ماه مي توان چنين نتيجه گرفت كه دهه دوم هر ماه قمري براي حجامت بهتر از ساير ايام ماه است .
حجامت در هفته :
احاديث و روايات فراواني پيرامون حجامت در هفته وجود دارد و برخي روزها هفته براي حجامت توصيه بيشتري شده اند . آنچه در احايث مختلف وجود دارد استحباب حجامت در روز دوشنبه و پنجشنبه و نهي آن در روز جمعه مي باشد .
ـ ذكر اين نكته مجدداً لازم است در صورتي كه وضعيت بيمار ايجاب كند و اضطراري وجود داشته باشد بر طبق روايات معصومين با دادن صدقه و تلاوت آيه الكرسي و ذكر صلوات ، حتي در روز جمعه نيز مي توان حجامت نمود .
ساعات مناسب جهت انجام حجامت :
بهترين ساعات روز براي حجامت ساعت دوم و سوم پس از طلوع خورشيد و ساعات نزديك به غروب مي باشد.
آيا حجامت فقط براي بيماران مفيد است ؟
پاسخ اين سوال منفي مي باشد . همانطور كه از احاديث متواتر مشخص است و تجربه و تحقيقات نيز آن را به اثبات رسانده است يكي از مهمترين اثرات حجامت تاثير در پيشگيري از بيماريهاست و تقدم پيشگيري بر درمان بر همگان مبرهن و آشكار است .
مشاهدات پزشكان مجرب عضو (( موسسه تحقيقات حجامت ايران )) مويد اين مطلب است كه سالمنداني كه به طور مرتب جهت پيشگيري از بيماريها حجامت شده اند داراي سيستمهاي دروني سالمتري نسبت به ساير افراد مي باشند . البته تحقيق علمي و دقيقي به صورت گذشته نگر بر روي اين افراد انجام نشده است كه با عنايت خداوند ـ انشاءا... ـ در آينده اي نزديك انجام خواهد شد .
همانگونه كه پيشتر نيز گفتيم پيامبر اسلام ( ص ) فرموده انده كه حجامت در روز سه شنبه هفدهم ، نوزدهم و يا بيست يكم ماه قمري صحت بخش بيماري يك سال است .
مشابه اين حديث ـ كه بر بُعد پيشگيري حجامت تاكيد دارد ـ به گونه هاي مختلف از معصومين ( ع ) به طور متواتر و فراوان در كتب معتبر روايي موجود مي باشد .
در حديث معراج نيز آمده است (( يا محمد ! احتجم و امر امتك بالحجامه )) يعني اي محمد ( ص ) حجامت كن و امتت را به حجامت امر كن .
با توجه به اين حديث شريف نيز در مي يابيم كه حجامت براي همه امت پيامبر توصيه شده است ، نه فقط بيماران .
چه افرادي را نبايد حجامت نمود ؟
حجامت پيشگيرانه خطر آفرين نيست و با رعايت اصول صحيح مي توان آن را حداقل سالي دو مرتبه در فصل بهار و پاييز انجام داد . ولي حجامت به منظور درمان ، اگر توسط افراد غير پزشك و غير مطلع انجام شود ممكن است نه تنها موجب درمان نگردد بلكه مشكلاتي را نيز براي بيمار ايجاد كند. ـ تجربه نشان داده است كه براي افراد ذيل نبايد حجامت انجام شود :
1- افرادي كه طبق تعريف طب سنتي در گروه بلغمي مزاجها قرار مي گيرند. در اين افراد ابتدا بايد غلبه بلغم را با برنامه غذايي و تجويز مسهل رفع نموده و سپس حجامت انجام داد .
2- زنان باردار تا پايان ماه چهارم حاملگي ( تشكيل كامل جنين )
3- حجامت زنان در ايام عادت ماهانه ( رگل) به خصوص در اواخر عادت ممكن است موجب افت شديد فشار خون و مشكلات ديگر شود .
4- افراد دچار مشكلات انعقادي مثل كمبود پلاكت و هموفيلي
5- عده اي از پزشكان معتقدند كه در افراد دچار فشار خون خيلي بالا ابتدا بايد فشار خون را كنترل نمود و سپس اقدام به حجامت كرد.
اما عده اي ديگر از پزشكان نيز معتقدند كه حجامت اين افراد هيچ مانع و خطري ندارد و حجامت را باعث تعديل فشار خون اين افراد مي دانند.
